Istorya dela lingua djudeo-espanyola

Los djudios fueron arrondjados de Espanya el 31 de julio de 1492 por kauza del Edikto de Granada, ke establesia la obligasyon de abandonar el territoryo espanyol para todos los djudios, menos akeyos ke se konvirtyeran al kristianismo. La mayoria de los sefaradim optaron por el egzilio, i kaji todos eyos fueron resibidos enel Imperio Otomano por el sultan Bayaceto 2. Otra parte se establesio en Maroko, en los Paizes Bashos i en alkunos paizes dela Evropa Sentrala.

Los sefaradim establesidos en tyerras otomanas pertenesian a un nivel i sosyal i ekonomiko superior al de las povlasyones autoktonas, lo kual permitio ke konservaran la lingua i la majoria delas tradisiones espanyolas durante kaji 400 anyos, komo okurrio en Maroko. Sindembargo, el tyempo favoresyo una division dialektala: el djudezmo oriental (avlado en los Balkanes) i la haketia, avlada en Maroko.

David M. Bunis divide la istoria dela lingua en tres periodos[1]:

  • El periodo antiko, desde el nasimiento dela lingua asta el arrondjamiento delos djudios de Espanya en 1492.
  • El periodo medio, ke empeso kon la yegada delos sefaradim al Imperio Otomano i al norte de Afrika.
  • El periodo moderno, kualo empeso en el syeklo XIX i sige oy endiya.

Periodo medio trocar

La lingua avlada por los djudios espanyoles ante dela ekspulsion no era muy diferente del espanyol halis dela epoka, anke tuviera rasgos espesifikos en alkuna okazion, en espesyal biervos ebreos.

Este periodo medio se puede dividir en[2].

  • Periodo preklasiko: Entre los syeklos XVI i XVII, fue una epoka de traduksiones del ebreo i de afiansamiento dela konsensia de ke esta lingua se puede uzar para la literatura.
  • Periodo klasiko: Empiesa en el syklo XVIII i yega asta la mitad del XIX, onde la lingua alkansa la su madures i a un kresimiento de la produksion literaria.

En las primeras dekadas del establesimiento delos sefaradim en Selanik avlavan varias linguas dela peninsula Iberika. Era posivle identifikar en las kals linguas komo el gayego, katalan, asturiano o portugez. Sindembargo, la kantida de sefaradim de orijin kasteyano o andaluz izo ke las otras linguas solo tuvieran sierta enfluensya antes de deshar de ser uzadas.

El djudeo-espanyol tiene una gran kantida de biervos arkaizantes, en relasion kon el kasteyano aktual. Muncho de esto se debe a la manka de dinamizmo ke tuvo la lingua en os Balkanes, lejos de Espanya, kuya lingua se enrikesio i troko kon el paso delos anyos. El djudeo-espanyol, por la su parte, akirio vitalita dela lingua turkana i grega, ke lo enrikieron i modernisaron.

En los sus lugares de egzilio, los sefaradim mantuvieron la lingua porke era un sinyo de pertenensia a la komunita djudia, i en los lugares donde los sefaradim kompartian espasio kon los ashkenazim, komo manera de deferensiarse. Inkluso enla Turkia Otomana, el espanyol avlado por los djudios era konosido komo yahudice. Un diplomatiko otomano ke visito Espanya enel syeklo XVII se sorprendya dela lingua avlada enel paiz, komo lo manifesto en una karta eskrita a la Sublime Puerta: "Kuriozamente, en Espanya an adoptado la lingua delos djudios de muestro Imperyo".

Durante syeklos tuvo una importante tradision orala en djudeo-espanyol, ansi komo una importante obra literaria. En Selanik, primero otomana i mas tadre grega, donde la komunita sefaradi era el 65% de la povlasyon, el djudeo-espanyol era usado komo lingua franca enel komersio i en las relasiones sosyalas entre las tres relijones de la sivdad: kristianismo, djudaismo i islam.

Periodo moderno trocar

Syeklo XIX trocar

El syeklo XIX marka un punto de infleksion enel dezvelopmento del djudeo-espanyol, kon un proseso de cresimiento i deklive. El universo sefaradi se sekulariso, munchiguaron las migrasyiones i la formasion akademika en otras linguas, prinsipalmente el franses, kon lo ke munchos desharon el su idioma orijinal para avlar en famiya o lo abandonaron. Inkluso los sefaradim kultos integraron biervos franseses e italianos ala lingua, sustituyendo biervos turkanos.

El kresimiento delos nasionalismos i la formasion de nuevos estados nasionales presiono a los sefardim para ke abandonasen la su lingua en favor del lingua ofisiala del paez en el que se enkontrasen. Entre 1880 i 1930 son los anyos de mas uzo del djudeo-espanyol, pues en este momento los sefaradim alkansan la su plenitud demografika. Este mayor uzo se ve en la produksion eskrita: se dezvelopa la prensa djudeo-espanyola al mezmo tyempo ke se trezladan munchas obras literarias evropeas o se krean otras paresidas.

A finales del syeklo XIX se produsen los primeros reenkuentros kon el kastiyano, sobretudo en Maroko, onde la lingua delos sefaradim akiere munchos rasgos del kasteyano moderno por kavza dela kolonisasion. Alkunas komunitas sefaradim intentaron ke Espanya asumiera una tarea de repatriasion delos antikos egziliados, abriendo eskolas para kontrarrestar la enfluensya del franses enel Protektorado espanyol en Maroko. Enshemplos de biervos franseses son mersi munsho, depasar, profitar, etc.

Ansimesmo se inteto ke los sefaradim pudieran rekuperar la sitadania espnayola, sobretudo para ajudarlos frente a las luchas ke okurrian en los Balkanes por kavza dela desintegrasyon del Imperio Otomano. El 20 de noviembre de 1924 se aprobo un dekreto de ley elaborado por Miguel Primo de Rivera segun el kualo los sefaradim tenian direto a obtener la nasionalita espanyola. Grasias a esta ley, se salvo la vida de 40 000 djudios durante la persekusion sufrida en la Sigunda Gerra Mondiala.

Syeklo XX trocar

Enel syeklo XX el djudeo-espanyol tuvo un rapido deklive: por un lado el Olokosto, ke anikilo komunitas enteras komo la de Selanik.

Por otro lado, las migrasiones depues dela kreasion del Estato de Israel afavoresieron la perdida de avlantes (90% de los sefaradim en sinko anyos desharon de avlar la su lingua).

Esto sinyifiko ke el djudeo-espanyol desho de tener un punto de lokalisasion rekonosible i perdio a los sus eskritores.

El mantenimiento dela lingua komo simbol de identita djudia tenia poko sentido en Israel, onde una lingua konsiderada mas propia delo djudios, el ebreo, se avia resusitado. La majoria delos djudios marokinos se trezladaron a Israel desde 1950. Akeyos ke emigraron a paises onde se avlava el kastiyano trokaron la su lingua o las komunitas en Fransia o Estatos Unidos lo mantuvieron durante un tiempo, ma solo para la famiya i los amigos.

Oy endiya trocar

Ay unos 150 000 avlantes de djudeo-espanyol. En Amerika ay komunitas onde la lingua i las tradisiones sefaradim an sido parte dela su istoria komo en Ekuador Puerto Riko, Chile, Kuba, México, Colombia, Bolivia, Argentina y Brasil, Guatemala entre otros. En Israel avia un magazin en djudeo-espanyol,[3] ke lo editava la Autoridad Nasionala del Ladino i una emisyon semanal en la emisora Kol Israel. Tambyen Radio Exterior de España emite Bozes de Sefarad dezde aze 20 anyos.

Las komunitas sefaradim mas numerosas fuera de Israel estan en Turki, onde ay 15 000 avlantes i un numero emportante de periodikos i magazines en djudeo-espanyol.

Desde finales del syeklo XX se komenso a rekuperar la lingua, sobretudo en Israel. Este djudeo-espanyol akademiko es un estandar kreado a partir de las variantes avladas por los sefaradim anke tiene biervos del espanyol halis para sustituir otros turkos, franseses i eslavos.

Alkunas kazas editorialas editan livros eskritos en djudezmo. Gas Nasí publiko la sua obra En tierras ajenas yo me vo murir, una rekopilasion de kuentos i testimonias en djudeo-espanyol. Otros livros komo Los Dos Mellizos (novela sefaradi de finales del syeklo XIX) i Kronikas delos Reyes Otomanos de Moshe Almosnino, primera publikasyon formal en esta lingua. Destaka la aktivita de Eliezer Papo kon publikasiones komo La Megila de Saray.

Otros livros an sido eskrito o trezladados por djente komo Frantz S. Peretz i eskritores komo Moshe Shaul i Avner Peretz an publikado artikulos.

En 2018 se krio la Akademia Nasionala del Ladino en Israel i la Asociación de Academias de la Lengua Española komenso a estudiar en marso de 2019 la kandidatura de esta akademia a integrarse en la asosiasyon.

Referensias trocar

  1. Bunis, David M. (2003) Una introducción a la lengua de los sefardíes a través de refranes en djudezmo, en Neue Romania 12 p 7-36
  2. Hernández González, Carmen (2001) Un viaje por Sefarad: la fortuna del judeoespañol, en El español en el mundo. Anuario del Instituto Cervantes, Madrid: Plaza y Janés, pp. 281-332. https://cvc.cervantes.es/lengua/anuario/anuario_01/hernandez/p03.htm Artikolo]
  3. Aki Yerushalayim- "Aquí Jerusalén"

Bibliografiya trocar


 
Djudeo-espanyol
 

Istorya | Distribusyon | Lashones | Kondjugasion | Ortografiya | Literatura | Bibliografia